Sinds Donald Trump president is, gaat het steeds vaker over fake news. Soms lijken we met z’n allen in een partijtje moddergooien terecht te zijn gekomen tussen feiten en alternatieve feiten. Wie heeft er gelijk?
Sinds Donald Trump president is, gaat het steeds vaker over fake news. Soms lijken we met z’n allen in een partijtje moddergooien terecht te zijn gekomen tussen feiten en alternatieve feiten. Wie heeft er gelijk? En hoe bepaal je dat? De geschiedenis van de filosofie laat zien dat het nog niet zo eenvoudig is om te bepalen wat waarheid is. Maar we gaan het toch proberen. Want Donald Trump zet iedereen aan het denken: voor, en tegenstanders.
In dit college Fake news door filosoof – docent Gerko Tempelman staan we stil bij typische vragen in het tijdperk Trump. Tijdens de lezing vullen we de cheat sheet waarheid in met messcherpe definities van alle belangrijke woorden in het fake-news-debat. Tussendoor komt Plato langs, Immanuel Kant en zelfs hedendaagse denkers als Zizek en Caputo. We belichten ‘waarheid’ vanuit drie perspectieven en bovenal zijn we zo kritisch mogelijk naar onszelf: hebben wij het eigenlijk wel bij het rechte eind of missen we ergens iets? En hoe weten we dat?
Hoe bepaal je wat fake news is? En hoe herken je het? Filosoof Gerko Tempelman staat stil bij de vragen die dit onderwerp met zich meebrengt rondom Donald Trump.
Hoe bepaal je wat fake news is? En hoe herken je het? Filosoof Gerko Tempelman staat stil bij de vragen die dit onderwerp met zich meebrengt rondom Donald Trump.
Sinds Donald Trump president is gaat het steeds vaker over fake news. Soms lijken we met z’n allen in een partijtje moddergooien terecht te zijn gekomen tussen feiten en ‘alternatieve’ feiten. Wie heeft er gelijk? En hoe bepaal je dat?
De geschiedenis laat zien dat het niet zo eenvoudig is om te bepalen wat de waarheid is. En ook niet wanneer er sprake is van ‘alternatieve’ feiten. En daarom zet Donald Trump iedereen aan het denken: voor- , en tegenstanders. In deze bijeenkomst staat filosoof en theoloog Gerko Tempelman stil bij de vragen die Donald Trump oproept. Maar in plaats van kritisch te zijn op anderen, zijn we kritisch op onszelf: Hoe weten we zo zeker dat wij het bij het rechte eind hebben?
Dit stuk kwam tot stand in reactie op een verhaal met als titel ‘ik ben dus enthousiast over Jordan Peterson, en wel hierom’. De schrijver, Otto Kamsteeg, vraagt zich in het stuk af waarom Jordan Peterson zulke extreme reacties oproept. Goeie vraag. Ik doe graag een duit in het zakje. Niet omdat ik alles weet van Jordan Peterson, ook niet omdat ik vind dat ik partij moet kiezen, maar wel omdat ik de kritiek op Jordan Peterson goed begrijp. En volgens mij is het de moeite waard om die kritiek serieus te nemen.
Eerst: mijn godsdienstdocent
We kennen ze allemaal: mensen die altijd gelijk hebben. Niet alleen in hun eigen ogen, maar ook als je met ze in gesprek gaat. Ze hebben hun argumenten op een rijtje en kunnen het helder verwoorden. Hun gesprekspartners blijven achter met een machteloos gevoel.
Mijn godsdienstdocent op de middelbare school was zo iemand. Hij had overal een antwoord op. Per leerjaar steeg de opgekropte frustratie bij zijn leerlingen maar de docent had altijd een woordje klaar. Ik ken veel mensen die zeggen dat hun vader ook zo iemand is. Of hun opa. Jehova’s getuigen aan de deur. Het zijn vaak mannen, heb ik de indruk. Vader-figuren.
Deze mensen geloven of vinden iets wat ze fantastisch kunnen onderbouwen. En toch is er frustratie en machteloosheid. Waarom? Omdat je het idee blijft hebben dat er toch iets niet in de haak is. Maar ja, je kunt je vinger er niet opleggen, laat staan het helder verwoorden.
Ik denk dat Jordan Peterson zo’n vader-figuur is. Het is een vriendelijke vent (de helft van Otto’s pluspunten gaan over hoe sympathiek hij is). Hij kan zijn standpunt glashelder verwoorden. En toch blijf je met iets achter. Maar wat?
Waarom zo heftig?
Waarom gaat het in het publieke debat over Jordan Peterson altijd over uitersten? Waarom zijn mensen of idolaat, of zeer zwaar tegen hem? Ik denk dat Jordan Peterson er zelf antwoord op geeft, in zijn college over het Oude Testament (fragment):
Dit fragment gaat over wat een ideologie is. Jordan Peterson vertelt hoe je iets kunt herkennen als een ideologie: aan de manier waarop mensen reageren als je er vragen bij stelt. Mensen worden witheet, stelt hij. Zo kwaad, dat je eigenlijk niet goed snapt wat er aan de hand is. Het is voer voor psychologen, zou je kunnen zeggen.
Nou heeft Jordan Peterson het in dit fragment over de ideologieën waar hij zich graag tegen verzet. (En dat verzetten doet hij behoorlijk fanatiek). Hij noemt ze exponenten van een ‘cultureel marxisme’ of van het feminisme. Social Justice Warriors. Ze verbergen zich achter wat in Amerika ‘identiteitspolitiek’ wordt genoemd.
Maar volgens mij kun je dit fragment ook prima toepassen op de volgelingen van Jordan Peterson zelf. Op verschillende plekken (bijvoorbeeld in dit stuk, dat volgens Otto naar azijn smaakt) wordt inderdaad uitvoerig geanalyseerd hoe polariserend een deel van de aanhangers van Jordan Peterson zich opstelt.
Natuurlijk is Jordan Peterson niet per se schuldig aan wat zijn aanhangers doen, maar het geeft wel iets aan: dat de onderwerpen die Jordan Peterson behandelt veel met ideologie te maken hebben. Mensen worden witheet. Ook zijn volgelingen dus.
Ok, ik ben wel een beetje fan van Jordan Peterson
Volgens is het ontmaskeren (of in kaart brengen) van ideologieën één van de belangrijkste filosofische uitdagingen in deze tijd. En Jordan Peterson doet dat voortreffelijk. En het grappige is dat hij daarin precies doet wat zijn tegenstanders doen (de culturele marxisten, waarvan Slavoj Žižek de bekendste is).
De postmoderne tijd, het tijdsvak waar we sinds de tweede wereldoorlog in leven, wordt vaak aangeduid als een tijd waarin we hebben afgerekend met ‘grote verhalen’ (zie mijn eerdere blog). We geloven nergens meer in en waarheid is compleet relatief geworden (iets dat inderdaad veel mensen zo zeggen).
Zowel Jordan Peterson als Slavoj Žižek verzetten zich tegen het idee van zo’n relatieve waarheid. Maar ze doen het op een andere manier. Het helpt om ze te onderscheiden. Jordan Peterson noemt dat postmoderne denken een afkeurenswaardige ideologie, die veel te dominant is geworden in bijvoorbeeld onderwijsinstellingen en in de (linkse) media.
Toch niet: wat er mis gaat
Slavoj Žižek legt hier uit welk probleem hij ziet bij Jordan Peterson, in een stuk dat vol zit met jargon en verwijzingen. Zijn punt gaat over Jordan Peterson in de rol van mijn godsdienstdocent.
Je hebt mensen die de waarheid spreken en je hebt mensen die de waarheid spreken maar daarmee (bewust of onbewust) een leugen verbergen. Dat iemand een rationele, wetenschappelijke benadering heeft en zich van een glasheldere argumentatie bedient, maakt niet dat hij per se dat hij gelijk heeft. Alleen is het moeilijker om dat te ontmaskeren (enter de godsdienstdocent).
Slavoj Žižek heeft het niet over de vraag of Jordan Peterson feitelijk gelijk heeft. Dat zal-ie best vaak hebben. Maar hij stelt een dieperliggend punt aan. Komtie:
De vraag is wat er gebeurt als je Peterson tegen Peterson gebruikt. Of anders gezegd: is Jordan Petersons theorie niet zelf een ideologie? Eentje waar mensen inderdaad witheet van kunnen worden als je er kritisch over bent. En eentje die weliswaar zeer aannemelijk klinkt, maar een ideologie is, naast alle andere (linkse) ideologieën.
Ik licht het graag nog een beetje extra toe.
Peterson gaat niet ver genoeg
Otto roemt Jordan Petersons realisme: zijn wereldbeeld is chaotisch, niet-per-se-vrolijk. Het leven is hard. De wereld zit vol shit. Jordan Peterson is realistisch.
Maar in de kern van zijn visie is Jordan Peterson eigenlijk heel optimistisch. 1. Hij is een fervent pleitbezorger van het streven naar ‘de waarheid’. Ook al zul je de hele waarheid misschien nooit kunnen vinden, zegt hij. 2. Zijn (controversiële) ideeën over chaos en orde, mannelijkheid en vrouwelijkheid komen voort uit zijn ideeën over een evolutionaire orde. 3. Hij roept ons op om niet bij de pakken neer te zitten maar onze rug te rechten.
Maar dat is ideologie. (1) Dat er waarheid is. (2) Dat er orde is. (3) En dat het goed is om je rug te rechten en ernaar te streven. En precies op dat punt lijkt Jordan Peterson postmoderne denkers niet helemaal te begrijpen.
De filosofie van na de Verlichting is zich af gaan vragen hoe we eigenlijk zeker weten dat die orde er is. Hoe we zeker weten dat er inderdaad een rationeel te bevatten structuur in de wereld zit, waar je naar op zoek moet gaan. Precies dat is wat het postmoderne denken onderscheidt van het Verlichtingsdenken – een tijd waar Jordan Peterson naar terug lijkt te verlangen. En het is, denk ik, wat mijn generatie onderscheidt van mijn godsdienstleraar.
Voor de duidelijkheid: het zou rampzalig zijn, als er geen rationele orde en geen waarheid is. Ook daar gaat het postmoderne denken over. Veel mensen hopen vurig dat er wel een orde bestaat. Want als het niet bestaat, dan komen we dicht in de buurt van absolute zinloosheid. Nihilisme, zegt Jordan Peterson. Als er geen orde is, dan heeft lijden geen zijn. Heeft Auschwitz geen zin. Heeft het leven geen zin. Dat zou verschrikkelijk zijn (zie ook dit blog). Maar dat we graag een orde willen, is niet hetzelfde als weten dat die orde er is.
Jordan Peterson liegt de waarheid
Jordan Peterson is niet eerlijk, zou dit postmoderne denken kunnen zeggen. Hij gaat niet ver genoeg. Hij bekritiseert van alles, maar niet zijn eigen (ideologische) uitgangspunten. Hij laat geen ruimte voor twijfel aan zijn eigen rationele, intellectuele methode. Anders gezegd, hij is niet pessimistisch genoeg. Hij denkt dat de wereld in de kern een onderliggende orde heeft. Maar dat weten we niet.
Volgens Slavoj Žižek is Jordan Peterson iemand die de waarheid liegt*. Hij zegt wel ware dingen, maar bedekt daarmee (onbewust?) ondertussen een ‘leugen’. Namelijk de (onbewezen) ‘leugen’ dat er een orde is en dat je met rationaliteit en waarheid verder komt.
Precies daar komt Slavoj Žižeks (polemiserende) vergelijking met het nazisme vandaan. De Nazi’s gebruikten argumenten tegen die joden die best vaak waar konden zijn. Vergelijk het met populisten vandaag: een deel van wat ze zeggen is feitelijk waar. Over criminaliteitscijfers en problemen met mensen met een migratie-achtergrond. De statistieken spreken hen niet tegen.
Maar onder die waarheden, kan zomaar een leugen liggen. De leugen dat als we de joden uitschakelen, of de migranten weren, of feministen en social justice warriors het zwijgen opleggen, dat alles dan koek en ei is. En dat is maar zeer de vraag, zo zegt Slavoj Žižek. Ook je eigen ideologie moet onder de kritische loep.
Rug recht of rug krom
Het is interessant dat zowel Jordan Peterson als Slavoj Žižek veel christelijke thema’s gebruiken in hun theorieën (veel hedendaagse filosofen doen dat trouwens – ik schreef er een boek over!). Ze gaan er allebei een heel andere kanten mee op. Jordan Peterson ziet de bijbel als een boek dat je kan helpen om te kiezen hoe je moet handelen. Handelen zoals volgens zijn eigen 12 principes, waarvan ‘recht je rug’ er één is en ‘spreek de waarheid (of lieg tenminste niet)’ een ander.
In de filosofie van Slavoj Žižek vervult het bijbelse verhaal een andere rol. Hij ziet ze als verhalen die ons helpen te zien dat we in een wereld leven die geen betekenis en orde heeft. En dat God er soms met de handen in het haar bij staat. Of in ieder geval dat hij geen oplossingen aandraagt, geen antwoorden heeft en geen richtlijnen stelt. Geen godsdienstleraar-God. Hoogstens een God die mee-lijdt. Een God met een kromme rug.
*Slavoj Žižek noemt het een leugen, vanuit jargon uit de psychotherapie. Filosofisch kun je misschien beter spreken over een (onbewuste) onwaarheid.
Bronnen:
Slavoj Žižek’s (moeilijke) eerste stuk over Jordan Peterson in the Independent.
Laat je meenemen op reis door de afgelopen vijfhonderd jaar westerse geschiedenis in een korte cursus van 3 donderdagavonden.
In onze sterk veranderende wereld komen we steeds vaker mensen tegen die anders zijn dan wij.
Dat levert vragen aan onszelf op: hoe komt het dat jij en ik werden zoals we zijn? Ook de filosofie houdt zich daar steeds vaker mee bezig. In filosofentermen heet dat ‘ideeëngeschiedenis’.
Deze cursus behandelt twee denkers over ideeëngeschiedenis: Susan Neiman en Charles Taylor.
Susan Neiman stelt dat ‘het kwaad’ veel invloed had op ‘hoe we werden wie we zijn’. Gebeurtenissen als Auschwitz, maar ook: de aardbeving in Lissabon in 1755. Charles Taylor bekijkt dezelfde vraag vanuit de vraag naar ‘secularisatie’: het verhaal van hoe mensen God los lieten en zelfstandige individuen werden.
Filosoof en theoloog Gerko Tempelman neemt je mee op reis door de afgelopen vijfhonderd jaar westerse geschiedenis. De wetenschap groeide, God stierf, mensen werden zelfstandiger, democratie en vrijheid van meningsuiting werden geboren, maar oorlogen en natuurrampen bleven bestaan. Nietzsche komt langs, Immanuel Kant, Sartre en vele anderen. Als je dit verhaal beter kent, kun je jezelf beter begrijpen. En misschien zelfs anderen, zoals de oma van een docent.
Bij het Delft Chamber Music Festival zal ik het gesprek over wat ‘echt’ en ‘waar’ is, in de context van muziek leiden, tussen de muzikale stukken door.
Bij het Delft Chamber Music Festival zal ik het gesprek over wat ‘echt’ en ‘waar’ is, in de context van muziek leiden, tussen de muzikale stukken door.
(Dit concert wordt rechtstreeks uitgezonden door Radio 4 Omroep MAX.)
Concert: ieder zijn verhaal
Met anderen naar muziek luisteren roept een gevoel op van een gedeelde ervaring.
Maar in werkelijkheid creëert iedere luisteraar zijn eigen verhaal, zijn eigen waarheid over de muziek die klinkt. Dat wat er op het podium gebeurt, is er vooral om de verbeelding van de luisteraar te faciliteren. De toehoorder heeft de macht, ook vanavond. We gaan samen met u op zoek naar úw waarheid aan de hand van het nieuwe werk dat Marijn Simons voor ons festival schreef. Een wereldpremière! Luister en praat mee.
