Kledingfabrieken in Bangladesh. Duizenden (soms hele jonge) mensen werken er voor de productie van onze kleren, voor 20 cent per uur. En af en toe stort er zo’n fabriek in. Er gaan honderden mensen dood.
Ben jij daar (mede) schuldig aan?
Goeie kans dat je kleren draagt die in zo’n fabriek zijn gemaakt. Dus zeggen veel mensen: ja. Doe er wat aan. Koop fair-trade kleding. Of tweedehands.
En sommige mensen zeggen: nee. Niet jouw verantwoordelijkheid.
Het dilemma: de peuter en de fabriek
Als jij een auto met peuter te water ziet gaan, dan is er een goeie kans dat jij erachteraan springt (zoals hier gebeurde). Dat vinden we zowel heldhaftig als (bijna) normaal. Zolang je zelf geen gevaar loopt, doe je wat je kunt.
Sterker nog: als je bewust niks doet (of alleen maar staat te filmen), zullen veel mensen dat je verwijten. Je kunt iets doen, dus moet je iets doen!
Tegenwoordig we leven in een geglobaliseerde wereld. En anders dan jaren geleden zien we op dagelijkse basis veel meer leed (via een scherm) voor onze neus. Mensen vandaag de dag hebben veel meer weet van de ellende op de andere kant van de wereld. Zou je niet dezelfde verantwoordelijkheid hebben om iets te doen aan het leed dat zich aan de andere kant van de wereld afspeelt?
De Australische filosoof Pete Singer zegt: je bent net zo verantwoordelijk voor leed in Bangladesh als voor die peuter. Als je iets kunt doen (geen goedkope kleding kopen bijvoorbeeld) dan moet je het doen – zie het onderstaande filmpje (1,5 minuut)
Maar dit is een pittige boodschap. Veel mensen gaan er niet mee akkoord. Het voelt in ieder geval niet hetzelfde. En bij Bangladesh kun je al veel makkelijker doen alsof je er niet vanaf weet, iets dat bij die peuter te water veel moeilijker is.
Het andere uiterste: Ayn Rand
Ayn Rand vindt dit verhaal van Peter Singer onzin. Ze werkte in New York, rond de jaren ’60 en zij beredeneert dat je helemaal geen verantwoordelijkheid hebt voor die mensen in Bangladesh. En ook niet voor die peuter in de auto trouwens.
Volgens Ayn Rand moet de mens ethische vraagstukken oplossen met het verstand. En het verstand zegt: je bent verantwoordelijk voor jezelf – er is geen enkel rationeel argument op basis waarvan je verantwoordelijk zou zijn voor anderen.
Kijk nou eens kritisch naar jezelf, zou ze zeggen. Is niet alles wat je doet uiteindelijk een welbegrepen eigenbelang? Net als het redden van de peuter? Weegt het niet zwaarder dat andere mensen je zullen verguizen als je niks doet, of dat je ’s avonds een slecht geweten zou hebben?
Eigenbelang
Het is een soort survival of the fittest-principe. Rand’s ethiek draait om de overleving van de mens als mens. Het is trouwens ook een economisch principe. In veel vroegere samenlevingen was eigenbelang iets verwerpelijks. Maar sinds de econoom Adam Smith stelde dat het principe van de vrije markt juist het beste functioneert als men het eigenbelang voor ogen houdt, is het de basis van ons economisch systeem. (zie het filmpje hieronder)
Zowel Pete Singer als Ayn Rand zijn uitersten. Beide klinken ze wat ongenuanceerd. Maar de manier waarop we onze huidige maatschappij vormgeven, met veel nadruk op de markt, schuurt dicht aan tegen Ayn Rand’s economische filosofie.
Ben je schuldig?
Volgens Ayn Rand niet. Maar ook bij haar filosofie houden mensen vaak een ongemakkelijk gevoel over. Is het niet wat kort door de bocht? En zou het ons helemaal niets moeten schelen dat er mensen sterven voor onze kleren?
Het is een grote filosofische uitdaging, typisch voor de moderne tijd. De wereld is een dorp geworden en tegelijk is het dorp veel te groot om verantwoordelijkheid te dragen voor wat er allemaal gebeurt.
Je kunt het ook omdraaien: alles wat je doet, is mooi meegenomen. Elk fair-trade kledingstuk is er een. Misschien nog wat magertjes, maar dat is precies zoals de economie werkt (vraag en aanbod) en je neemt in ieder geval iets van verantwoordelijkheid.
Want hoe economische we ook zijn geworden met z’n allen – helden die te water gaan, zijn diezelfde avond nog op tv.
Meer weten:
Adam Smith en eigenbelang: