dood Archives - Gerko Tempelman

Ik sterf dus ik ben

Je bent gek als je niet in de hel gelooft

Met Martin Heidegger in de ballenbak

Doodgraven

Leren leven, leren sterven

En jij?

The 5 regets of the dying

Death Café

Meer weten: ik sterf dus ik ben.

Hallo hel

De grote verdwijntruc

Je bent gek als je niet in de hel gelooft

Ballenbak

De ballenbak van het leven

Feestje in de ballenbak

Heidegger

You only live once

Meer weten?

Doodgaan hoort bij het leven. En als je dat vergeet, laat je kansen liggen. De Nederlandse Death Cafés zoeken die kansen op. Want ik sterf, dus ik ben.

Veel filosofie gaat over levenskunst. Leren leven: hoe maak je van het bestaan een mooi, waardevol, interessant geheel? Belangrijk. Veel filosofen zeggen daarbij ook: vergeet niet dat het eindig is, dat leven. Ik sterf dus ik ben.

Heidegger hield eens een lezing over de (on)zin van het leven. Na zijn relaas stond er een man op uit het publiek die zei: maar hoe dan?! (even in mijn woorden). Hoe doe je dat? Wat is de zin, wat is de schoonheid, wat is waardevol en interessant in het leven? En Heidegger zei:

‘loop eens wat vaker over een begraafplaats’.

Maar dan wij, moderne mensen in de 21e eeuw. Wij lijken een probleem te hebben met verval, falen, eindigheid en sterven. In de binnensteden van ons land kom je weinig senioren tegen. Ze zitten in oude-mensen-flats, regelmatig op afstand van het centrum (zie mijn eerder blog hierover)

Ik ben 30 jaar en ik heb nog nooit een lijk gezien. Dat is uniek in de wereldgeschiedenis (en zelfs mondiaal kom je het niet vaak zo tegen). Onze cultuur is er goed in geworden om lijden, verval, falen en sterven op een afstand te houden. Alsof het er niet is.

Maar kunnen we dan nog wel goed nadenken over levenskunst?

Er was eens een verpleegkundige van mensen in de laatste levensfase uit Groot Brittanië. Zij sprak veel met mensen die op gingen sterven en ze vroeg hen waar ze spijt van hadden in hun leven. Het viel haar op dat mensen steeds een vergelijkbaar antwoord geven: the 5 regrets of the dying. Hieronder staat een plaatje ervan.

Op hun sterfbed komen mensen erachter dat datgene wat ze hun leven lang gedaan hebben, lang niet altijd datgene was wat ze het meest belangrijk vonden. Met andere woorden: hun bezigheden strookten niet met de ideeën die ze hadden over levenskunst. Over mooi leven.

Zonde eigenlijk. Maar dat is waarom Heidegger (en veel andere denkers) zeggen dat je het nog wel eens goed voor je kon zijn om je wat vaker bezig te houden met het feit dat je zult sterven.

Doordenken en -praten over je eindigheid. Het kan. Bijvoorbeeld door middel van het Death Café: praten over de dood rond de koffietafel (zonder dat je een probleem hebt!)

Toen ik in Nederland startte met Death Cafés, bleek het een recept te zijn voor steeds weer een bijzondere ervaring. We stellen elkaar de vraag: ‘wat is eigenlijk jouw ervaring met de dood?’ en vervolgens praten we daar een uurtje over door. Over wat we meemaakten (hoe veel of hoe weinig ook), hoe we er op terugkijken, wat we geleerd hebben en wat we (erdoor) belangrijk zijn gaan vinden. Telkens weer hoor ik de meest bijzondere verhalen. Over sterfelijkheid, over eindigheid, over levenskunst.

Stop regretting, start dreaming, zegt de verpleegkundige. Loop eens wat vaker over een begraafplaats zegt Heidegger. Of ga langs bij Stroom Den Haag en praat gewoon eens mee over eindigheid. Meer informatie hier. Als je durft…

De hel boezemt angst in én fascineert. Maar die fascinatie is niet alleen van vroeger. Filosofen denken ook nu nog na over thema’s rondom de hel.

Als je aan de hel denkt, denk je al gauw aan verhalen en schilderijen uit de middeleeuwen: een dieprode vuurzee met beangstigende monsters en eindeloze folteringen. Zo onwerkelijk dat het grappig is.

En dan lijk je meer op een middeleeuws religieus mens dan je denkt. Denken over de hel heeft voor de meeste mensen altijd iets tragikomisch gehad.

Natuurlijk, er waren mensen die het bloedserieus namen, maar de hel was minstens net zo vaak materiaal voor uitgebreide toneelstukken waar mensen gewoonweg geen genoeg van konden krijgen (zo erg zelfs, dat de katholieke kerk toneelstukken over de hel regelmatig verbood).

Eigenlijk was de hel van de middeleeuwen het equivalent van de horrorfilm van nu. Fictie, maar als zodanig op een vreemde manier vermakelijk.

Al tijdens de wetenschappelijke revolutie veranderde denken over de hel. De fascinatie met het leven na de dood veranderde in een fascinatie voor de dood zelf. Ook al zo’n vreemd-fascinerend onderwerp. In de kunst kwam het terug als de ‘dodendans’.

De hel, en later de dood, geeft zo een goed beeld van de geschiedenis van Europees denken. Van verticaal (denken vanuit godheden en het leven na dit leven) naar horizontaal, denken over het leven zelf en de grenzen ervan.

De 20e eeuwse filosoof Jean Paul Sartre (check een ander blog hier) maakte de beweging compleet in zijn theaterspel ‘No Exit’, daarin zegt hij:

“de hel, dat zijn de anderen”

De hel volgens Sartre, is iets wat mensen elkaar aandoen. Daar hebben ze, zogezegd, geen God voor nodig – begrijpelijk als je weet dat Sartre ten tijde van twee wereldoorlogen leefde.

Bekijk hier een trailer van zijn toneelstuk:

Angst en fascinatie, voor de eindigheid van het bestaan, het bestaan zelf en de ander. Dat is de hel. Ook in onze tijd. En dus is de hel nog steeds belangrijk.

Moderne filosofen wijzen ons erop dat die fascinatie in het hele leven zit. Niemand vroeg je of je geboren wilde worden en je weet niet hoe het verder gaat als je leven erop zit. Fascinerend, beangstigend, ongewis.

De hel hoort bij het leven. Als je goed kijkt, zie je het misschien vaker dan je zou denken. Sterker nog: als je het niet ziet, heb je misschien wel een steekje los.

Wie heeft er niet ingezeten? Småland,de ballenbak van de Ikea – een uitstekend voorbeeld om de filosofie van Heidegger te begrijpen.

Wie heeft er niet ingezeten? Småland,de ballenbak van de Ikea – een uitstekend voorbeeld om de filosofie van Heidegger te begrijpen.

Stel jij bent vijf en je ouders nemen je mee naar de Ikea. Ze laten je achter in Småland en gaan zelf de winkel in. Het blijkt er erg gezellig en je vermaakt je prima met de kinderen die je tegenkomt. Maar na anderhalf uur ravotten tussen de kleurige ballen, vind je het welletjes.

Al snel klinkt het door de Ikea ‘willen de ouders van [jouw naam] hun kind ophalen uit Småland?’ – een automatische tape die elk kwartier herhaald wordt. Maar het duurt wat langer dan verwacht. De oproep heeft onderhand al drie keer geklonken maar van je ouders is nog geen spoor. Omdat het etenstijd is (Zweedse gehaktballetjes), worden de meeste andere kinderen al wel afgehaald. Het duurt niet lang meer of je blijft als enige over.

‘..hun kind ophalen uit Småland?’ klinkt het al voor de zesde keer, maar je ouders zijn nog niet gesignaleerd. De ballenbak is, op jou na, verlaten. Je tuurt eens over de rand de winkel in, waar onderhand ook bijna niemand meer te zien is. Net op dat moment gaan de meeste lichten ook uit. Je ziet wat verlaten winkelwagentjes staan.

Ook buiten is het donker heb je gezien. De winkel is verlaten, het personeel naar huis en jij zit hier nog. Tussen de ballen. Wat krankzinnig eigenlijk. Al die gekleurde ballen. Wat doe ik hier? En m’n ouders… zijn die me nou serieus vergeten?

Beeld je eens in, zegt Heidegger, dat alle zekerheden in je bestaan je ontvallen. Niets is meer wat het lijkt, mensen zijn niet wie je dacht dat ze waren. Dan besef je dat alles wat je voor normaal hield, eigenlijk krankzinnig is.

Laten we eerlijk zijn: de mens is ‘geworpen’ in een volstrekt idioot bestaan, stelt Heidegger. De ballenbak is er niets bij. Niemand vraagt of je wel wilt leven, en waar dan precies en bij welke ouders. Je bent er gewoon. Bizar eigenlijk.

Maar we doen nog alsof het normaal is ook. Dat is helemaal bizar. We zijn allemaal ‘gevallen’ aan dit bestaan. We nemen over wat ‘men’ normaal vindt en vergeten er zelf over na te denken. Het leven is een grote ballenbak. Een krankzinnig gebeuren.

Laten we er iets van maken, zegt Heidegger. Zonder te vergeten hoe bizar het is. Hoe? Door er nog één idioot idee aan toe te voegen. Dat leven van ons, we gaan er nog dood aan ook.

Door onze sterfelijkheid onder ogen te komen, realiseren we ons dat hoewel het leven één groot Småland is, we een beperkte tijd hebben gekregen om er een eigen betekenis aan te geven, stelt Heidegger. Zonde als we die tijd verdoen.

Dus geen tranen meer, daar ‘s avonds laat alleen in die ballenbak. Maak er wat van. Herontdek jezelf en schep een nieuwe wereld.

Stel dat onze beschaving ten einde komt en de de wereld compleet veranderd. Over 1500 jaar vindt er archeologisch onderzoek naar een Nederlandse stad, (Alkmaar bijvoorbeeld).

Bij de opgravingen worden ook resten gevonden van bejaardentehuizen, een beetje meer naar de rand van de verloren gegane stad. Wat zullen de onderzoekers concluderen?

Rond het jaar 2000, was het gebruikelijk mensen van hoge leeftijd tot hun dood in specifieke gebouwen, vaak buiten het stadscentrum te stoppen, vermoedelijk niet zelden tegen hun zin.

Klopt. Maar zo klinkt het wel een beetje gek. Wat zullen ze ervan denken, over 1500 jaar?

Natuurlijk, het is wel iets genuanceerder. Maar die bejaardentehuizen zeggen denk ik wel degelijk iets over onze cultuur. We lijken ouderdom en dood weg te stoppen. Naar de rand van de stad bijvoorbeeld. In het centrum van Amsterdam kom je weinig oude senioren tegen.

Zonde, zou Heidegger zeggen. Hij stelt dat we beter leren leven, als we ons meer bewust zijn van onze sterfelijkheid.

Als je er even over nadenkt, geef je Heidegger al snel gelijk. Het is vaak zo dat confrontaties met de dood maken dat mensen zorgvuldiger gaan leven, dapperste beslissingen maken en het roer compleet kunnen omgooien – je kent waarschijnlijk wel wat voorbeelden hiervan.

Aan het eind van ons leven zullen we waarschijnlijk allemaal terugkijken en zeggen: wat een krankzinnig gebeuren was dat eigenlijk, het leven. Maar wat we willen voorkomen is dat we zeggen: ik had gewild dat ik het anders had gedaan. ‘The five regrets of dying’, gaat regelmatig rond op Facebook.

Door nu te praten over de dood, ben je niet te laat.

« november 2024 »

Introductie in Heidegger’s filosofie: