Ongeneeslijk religieus
In een nieuwe blogserie over filosofie en geloven in God, neem ik je mee in de vraag hoe we zijn geworden wie we zijn: seculiere, postmoderne mensen, levend in de tijd van de dood van God. Langs verschillende historische gebeurtenissen en filosofische vragen kan er zo een beter begrip van jezelf en de huidige tijd ontstaan. En ik evalueer of ze een punt hebben, filosofen die zeggen: ‘misschien staat God ook weer op’. Klik hier voor mijn boek: Ongeneeslijk Religieus.
Er zijn maar weinig mensen die geloven in God tegenwoordig. Dat komt omdat iedereen denkt dat God een superheld is. Maar God is geen superheld. Terwijl onze wereld wel een superheld zou kunnen gebruiken.
Overdag een gewone sterveling, ‘s nachts de schrik van de misdaad: Batman. Talloze verhalen en films zijn er over hem verschenen en hij heeft nog altijd een trouwe schare fans.
Eigenlijk is Batman gewoon Bruce Wayne. Hij heeft een grotemensenbaan en ziet er onberispelijk uit. Pas ‘s nachts is Bruce Batman. Wie zou er niet willen zijn als Bruce?
Probleem
Maar de naïeve Batman heeft niet helemaal in de gaten dat de misdadigers die hij ‘s nachts bestrijdt, worden veroorzaakt door het systeem waar hij overdag aan bijdraagt. Misdadigers zijn de outcasts, zij kregen geen kansen, zij werden aangekeken op hun kleur, zij worden nooit ergens aangenomen. Misdadigers worden gecreëerd door het systeem waar ze zich tegen verzetten.
En dus dweilt Batman met de kraan open. Als het systeem van ‘overdag’ niet verandert, blijven er misdadigers ontstaan, hoeveel hij er ‘s nachts ook bestrijdt.
God
Bijna alle mensen van vandaag de dag rekenen God (onbewust) tot de superhelden. Sommige mensen geloven dat zo’n superheld-God echt bestaat (net als bij Batman). Hij is druk bezig om al jouw en mijn problemen op te lossen. Hij kan bovennatuurlijke dingen doen en bemoeit zich actief met jouw leven.
Veel atheïsten baseren zich trouwens ook op zo’n superheld-God. Lees de boeken van ‘nieuwe atheïsten’ als Dawkins, Harris en Hitchens maar eens. De God waar ze heel sterk niet in geloven, is net Batman.
Want ook als je niet in God gelooft, moet je een beeld hebben van waar je dan precies niet in gelooft. En dus heeft iedereen wel een beeld van God.
En dat beeld van God is bijna altijd God-als-superheld. Dat zit zo:
Geschiedenis
Sinds de wetenschappelijke revolutie zijn moderne mensen gewend om de wereld met een wetenschappelijke bril te bekijken. Descartes begon er al mee. In een door religieuze oorlogen verscheurde tijd stelde hij voor: laten we nou eens beginnen bij de ratio – niet bij geloof.
En hoe belangrijker die rationele bril werd, hoe moeilijker het werd om nog te geloven in een superheld-God, die op bovennatuurlijke wijze ingrijpt in onze wereld (zie ook blog 2).
Zelfs theologen geloofden niet meer in die superheld-God. In blog 5 zagen we hoe Dietrich Bonhoeffer, opgesloten in een concentratiekamp, definitief stopte met geloven in zo’n God (daar noemde ik hem de ‘God of the gaps’).
Van God kun je niet meer zeker zijn, concludeerden alle grote denkers. Maar om ‘m nou direct dood te verklaren (zoals Nietzsche later deed) is ook zo wat. God is nog wel ergens goed voor: om mensen te inspireren en te helpen om goed te doen in de wereld.
In een wereld waar God nooit ingrijpt, moeten mensen hun eigen boontjes doppen en daar kunnen ze best wat inspiratie bij gebruiken. Immanuel Kant en John Locke kozen deze lijn. Geloven in God helpt je om een goed mens te zijn, zeiden ze. God grijpt niet in, maar je komt wel verder als je in hem gelooft.
Van God naar mens
En zo krijg je vanaf de Verlichting iets dat ‘liberale theologie’ heet. Alle bovennatuurijke randjes en elk bovennatuurlijk ingrijpen wordt weggehaald bij God. Wat overblijft is inspiratie, mooie woorden en een aanmoediging om zelf iets goeds van de wereld te maken. Er zijn vandaag de dag nog steeds veel liberale kerken waar je iets dergelijks hoort.
God verdwijnt naar de achtergrond. En niet veel later was hij dood (volgens Nietzsche). Wat overblijft is de mens. Het liefst de beste exemplaren die we hebben. Nelson Mandela, Martin Luther King, Ghandi.
De mens vergoddelijkt, zoals ook Mandela, King en Ghandi een bijna goddelijke status hebben. Zij zijn de inspiratiebronnen van de moderne tijd. Als er mensen zijn die iets van God begrepen hebben, dan zijn zij het. Als je iets van God wilt zien, kijk dan naar hen.
Evaluatie
Die liberale theologie heeft een groot voordeel: je hoeft niet meer te geloven in een onwaarschijnlijke superman-God. Geloven in God kan prima met een wetenschappelijke bril op. God kan inspireren tot een beter leven, zoals ook Mandela, King en Ghandi inspireren. Maar liberale theologie heeft ook een nadeel: we moeten het alleen doen (zie ook blog 4). Goed mens zijn, de wereld verbeteren, Gods koninkrijk op aarde realiseren, alles ligt op ons bord.
En wij, mensen, worden daar moe van. We zijn er trouwens ook niet zo goed in. Als de 20e eeuw iets heeft laten zien, dan is het dat mensen elkaar verschrikkelijke dingen aandoen. Daar heb je geen God voor nodig: communisme, fascisme, nazisme, kapitalisme.
Met z’n allen hebben we het Batman-probleem. Onze beste helden bestrijden ‘s nachts het kwaad, dat we overdag met z’n allen creëren.
Daar komt bij: Batman is ook maar een mens. Anders dan veel andere superhelden heeft hij geen bovennatuurlijke krachten. Wat we eigenlijk nodig hebben, is een supermens. Eentje met bovennatuurlijke krachten. Maar ja, daar geloven we niet meer in.
De spagaat van veel gelovigen
Veel gelovigen zitten in deze spagaat. Het superheld-geloof in veel orthodoxe geloof is niet te verenigen met de rest van het leven (of die boodschap nou wordt verpakt in een hippe, postmodern ervaringsgerichte beleving of niet). En bij liberale vormen loop je de deur uit en denk je: is dit het nou?
Waren we nog maar jong en naïef. Dan konden we geloven in Batman en Superman en in superman-God. Maar we zijn wereldwijs geworden. We geloven niet meer in sprookjes en onze wereld is een beetje zouteloos geworden.
Op weg naar een nieuwe theologie
Er zijn theologen die zeggen: er is een nieuwe theologie nodig. Een postmoderne theologie. Een theologie na de dood van God. Die is niet naïef is en ook niet zouteloos.
Sommige theologen zeggen dat die theologie er al is. God is bezig met een comeback. En deze begint in de filosofie. De laatste twee blogs (deze en deze) gaan daarover.
Inspiratie voor dit blog komt uit Phil Sneider: Preaching after God: Derrida, Caputo, and the Language of Postmodern Homiletics
