Ongeneeslijk religieus
In een nieuwe blogserie over filosofie en geloven in God, neem ik je mee in de vraag hoe we zijn geworden wie we zijn: seculiere, postmoderne mensen, levend in de tijd van de dood van God. Langs verschillende historische gebeurtenissen en filosofische vragen kan er zo een beter begrip van jezelf en de huidige tijd ontstaan. En ik evalueer of ze een punt hebben, filosofen die zeggen: ‘misschien staat God ook weer op’. Klik hier voor mijn boek: Ongeneeslijk Religieus.
Geloven in God in de postmoderne, seculiere tijd. Het valt niet mee, hebben we gezien in de voorgaande blogs.
In een wereld die gevormd is door de wetenschappelijke revolutie, geloven we niet meer in een superman-God die vanuit de hemel ons leven regelt. Maar de hedendaagse mens beseft ook dat er daarmee iets verloren is gegaan. Iets magisch, iets heiligs, iets dat ons boven onszelf uittilt. Waren we nog maar kind, schreef ik in een vorig blog.
Maar God maakte een comeback…
…zeggen sommige filosofen. Toen niemand het meer verwacht had. Er waren twee dingen voor nodig.
1. De dood van God. Eerst natuurlijk door Nietzsche, toen al snel door veel meer mensen. Maar door de verschrikkingen van de 1e en 2e wereldoorlog zelfs door theologen (zie dit vorige blog).
Het was de superman-God die overleed. De God die de nieuwe atheïsten nog steeds bestrijden. De God van de bovennatuurlijke ingrepen. Want God zwijgt, terwijl mensen elkaar afslachten. Hij komt niet te hulp. Weinig mensen geloven nog in de superman-God tegenwoordig. Zijn ter gravedraging is gelukt.
2. De dood van de mens als god. Hoe kleiner de rol van God werd in de afgelopen 500 jaar, hoe groter de rol van de mens. Vooruitgangsgeloof werd gemeengoed. En de druk op het individu nam toe (blog 3). We zijn zelf de baas in ons eigen leven. Met alle keuzestress van dien.
Maar dezelfde 1e en 2e wereldoorlog lieten ook zien dat de mens er een puinzooi van maakt. Religie leidt tot oorlog, ja, maar oorlog krijg je ook zonder religie. (zie dit vorige blog). De mens is net zo’n slechte god als dat de superman-God dat was.
Met God, zonder God. We komen er niet uit. Onze wereld wordt niet beter. We kunnen het zelf niet en God is onmogelijk.
…precies!
En daar begint de comeback van God. Zeggen filosofen als Derrida, John Caputo, Slavoj Zizek en anderen.
Want onmogelijke dingen, ontdekten zij, zijn eigenlijk bere-interessant. Onmogelijke dingen zijn de krachtigste dingen die er zijn in het leven. In een wereld waar mensen er een potje van maken, is het enige waarop we kunnen hopen het onmogelijke.
Kijk maar eens mee naar de onderstaande voorbeelden:
1. Democratie
Geen enkele Amerikaan gelooft dat-ie in een perfecte democratie leeft. Ik denk zelfs dat de meeste Amerikanen niet denken dat zoiets ooit mogelijk is: een perfecte democratie. Democratie is een hoog ideaal waar je altijd naar onderweg bent, maar waar je nooit aankomt.
2. Vergeving
Net als iemand iets vergeven. Iedereen die ooit echt iets is aangedaan kan erover meepraten. Vergeven kan niet. Het bestaat niet. Want je kunt niet vergeten, en je kunt niet rechtzetten. Soms kun je niet eens berouw verwachten (omdat iemand is overleden, of omdat iemand iets onbewust heeft gedaan). Maar wat voor zin heeft vergeving dan?
Maar daar komt Nelson Mandela om de hoek. Na een verwoestende rassenstrijd riep hij dat er vergeving nodig was. Waar haalde hij het lef vandaan! Een gotspe! Te veel gevraagd, te vroeg, te erg. Onmogelijk. Kan iemand Hitler ooit vergeven?
Nee. Vergeving is onmogelijk. Maar juist daarom zo krachtig.
3. Cadeau
Nog een voorbeeld: je wilt jouw liefde voor een persoon uitdrukken in een cadeau. Zonder aanleiding, gewoon omdat je gek op een persoon bent. Maar dat is een onmogelijkheid. Want hoe lief en altruïstisch je het ook bedoelt, met jouw cadeau komen verwachtingen. Sterker nog: je zadelt iemand misschien wel op met een schuldgevoel. Zo’n cadeau moet natuurlijk beantwoord worden! En hoe fantastisch je idee ook – je komt onherroepelijk in een CD-van-jou-CD-van-mij situatie terecht.
Een absoluut altruïstisch cadeau, een cadeau zoals een cadeau bedoeld is, is onmogelijk. Maar juist daarom zo krachtig. Een bijzonder cadeau blijft je je leven bij.
Nog zo’n woord: God
God is onmogelijk. Zoveel hebben we wel geconcludeerd na de voorgaande blogs. Maar, zeggen de voorgenoemde filosofen, juist daarom zo krachtig. ‘God’, ‘vergeving’ ‘cadeau’ – het zijn allereerst woorden, maar ze wijzen naar iets anders, iets groters. Woorden kunnen dat: verwijzen naar iets dat te groot is voor woorden.
Ze verwijzen naar iets dat buiten het domein van de mogelijkheden ligt. God is zelfs iets dat buiten het domein van de objecten ligt. En dus ‘is’ God niet een soort superman-God (zie blog 6). En hij ‘is’ ook niet in ons allemaal, net zo min als hij in Nelson Mandela ‘is’.
Deze traditie zegt: als we het over God hebben, dan gaat het niet over een ‘bestaand object’ maar over een event. Er zit een event verborgen in het woord God.
Dit doet sterk denken aan ‘God bestaat niet, hij gebeurt’ wat we bijvoorbeeld hoorden bij de ‘atheïstische dominee’ Klaas Hendrikse.
Toch klopt dat niet: deze theologische denktrant probeert juist een stap verder te komen dan vrijzinnige, liberale theologie (zie vorig blog). Want liberale theologie moet uit je eigen tenen komen. Hendrikse zegt: ‘als je God zoekt, moet je bij mensen zijn’. Vaak is het zouteloos (want de magie is weg) en je wordt er moe van (want je moet het zelf doen).
Maar de filosofische gedachte ‘God als event’ doet iets. Het roept iets op.
In beweging
Net zoals ‘democratie’ niet iets zouteloos is. Integendeel. Niemand gelooft dat het een haalbaar ideaal is, maar iedereen staat ervoor op de barricades. En net zoals ‘vergeving’ niet zouteloos is – oh nee, juist niet. Als het goed gebeurt, is vergeving één van de krachtigste dingen die er zijn, misschien weet je ook dat uit ervaring.
‘Democratie’, ‘vergeving’ en ‘God’ wijzen op events die je in beweging zetten, zoals niet veel andere dingen dat kunnen. Op onderzoek uit, onvermoeibaar. Hoe minder democratie er ergens bestaat, hoe harder je ernaar op zoek gaat. Hoe minder vergevingsgezind een omgeving is, hoe meer je ernaar snakt. Hoe minder God er in onze wereld overblijft, hoe meer je denkt: missen we niet iets?
Of zoals John Caputo zegt:
God does not exist, he insists.
God is de tante in je Facebook timeline. God is de trol. God laat zien dat jouw beeld van hem fout is. God sterft graag aan jouw beeld van hem, want hij is onmogelijk. Hoe meer God verdwijnt, hoe meer dat woord ons prikkelt. God is een open einde. God is een spel in de ballenbak van het leven.
What do I love when I love my God? Vraag Augustinus.
Niemand weet het antwoord. Nog steeds het niet. Niemand gaat het ooit weten. Maar er wordt onafgebroken gezocht.